Lata: I poł. XX w.
Sposób pozyskania: zakup
Kraj: Polska?
Stan zachowania: dobry, wgniecenia podstawy
Wymiary: wys. 22cm; szer. 3,4 cm; śr. podstawy: 6 cm
Materiał: mosiądz, plater
Nr inw.: MP/AH/ 480
Technika: filigran
Besaminka lub balsaminka (od hebr. besamim – wonne zioła) naczynie na wonności, to niewielki pojemnik w formie czworobocznej wieżyczki, wsparty na kolistej, kopulastej, profilowanej stopie, z tralkowym trzonem. W środkowej części korpusu znajduje się niewielki pojemnik na wonności w formie czworobocznej wieżyczki. Każda z czterech ażurowych ścian ozdobiona dookoła grubszą, pofałdowaną taśmą w środkowej części wypełnioną sześcioma tłoczonymi, kolistymi spiralkami osadzonymi symetrycznie w dwóch półkolach. W ścianie frontowej zamontowane są na zawiasie uchylne, prostokątne drzwiczki, otwierane poprzez przymocowanie w nich skręconego drucika. U dołu pojemnika, w każdym narożu wstawione cztery zaczepy, na których pierwotnie wisiały dzwoneczki, u góry natomiast cztery ruchome druciki wygięte na kształt chorągiewki. Całość zwieńczona jest stożkowatym daszkiem, na szczycie którego usytuowana jest kula o ściętych bokach. Brak dalszej części, czyli zakończenia w kształcie iglicy i zapewne chorągiewki. Nie zachowały się żadne oznaczenia mówiące o wytwórcy oraz dokładnym czasie powstania besaminki.
Besaminka to żydowskie naczynie liturgiczne służące do przechowywania pachnących ziół, zwłaszcza goździków, imbiru, gałki muszkatołowej, ziela angielskiego z mirtem lub płatkami róży. Używany zarówno w domu jak i w synagodze, na zakończenie szabatu ,podczas ceremonii Hawdali. Po włożeniu doń wonności, odmawiano nad nimi błogosławieństwo, a następnie wdychano ich zapach. Obyczaj ten nawiązywał do odległej przeszłości, kiedy to w Pierwszym Przybytku, a potem w Świątyni Jerozolimskiej, składano ofiarę kadzidlaną. Według tradycyjnej interpretacji, zapach ziół był dla Żyda rekompensatą za utratę dodatkowej duszy, która towarzyszyła mu w czasie szabatu, a ponadto miał go umacniać i pokrzepiać przed trudami nadchodzących dni powszednich. Polska nazwa balsaminka, być może, ma swoje źródło w modlitwach, odmawianych w święto Szawuot, w których Tora przyrównywana jest do balsamu. Balsaminki wykonywano z rzemieślniczą precyzją, najczęściej ze srebra, innych metali np. mosiądzu, który posrebrzano (plater), czasem z drewna. Miewały zróżnicowane kształty; najbardziej popularną – począwszy od okresu średniowiecza – była forma wieżyczkowa (prawdopodobnie inspiracją dla niej były liczne metafory biblijne, w których Bóg przyrównywany jest do twierdzy i wieży warownej, twierdza jest biblijnym symbolem Boga. Podobnie jak inne przedmioty służące do obrzędowości, często przybierały różne kształty, niekiedy były zdobione dodatkową ornamentyką. Wykonywano je też w formie drzewa i owoców Drzewa Życia (np. owoców granatu) ,ryb, domów, zabawek. Były także balsaminki podróżne; najczęściej miały one kształt gruszki, orzecha lub żołędzia. Ulubioną techniką jubilerską, stosowaną przy ich wyrobie był filigran. Najpowszechniejszym kształtem, często występujących wśród Żydów aszkenazyjskich, były wieżyczki, z otwieranymi drzwiami, służącymi do wkładania wonności. Istotnym elementem całości były również otwory. To przez nie unosił się zapach ziół i kadzidła.
Oprac. Edyta Paw
Literatura:
Polski Słownik Judaistyczny, https://delet.jhi.pl/pl/psj.
