Typ obiektu: rzemiosło artystyczno-użytkowe Wysokość: 6 cm
Okres: I poł. XX w. Szerokość: 4 cm
Materiał: szkło Sposób pozyskania: zakup
Kolor: biały Nr inw.: MP/AH/550
Mały, czworoboczny kałamarz ze starego białego szkła z wygrawerowaną gwiazdą Dawida na przodzie, w środku której znajduje się mała litera: polskie p, rosyjskie p (r) lub hebrajskie ק (kof). Spód sygnowany, słabo czytelna wypukłość, która została odczytana jako liczba 19. Zamknięcie z korka, który z czasem zyskał ciemny odcień poprzez sposób jego użytkowania. Jest to dawny przedmiot codziennego użytku. Naczynie pisarskie na atrament.
Kałamarz został wykonany ze szkła sodowego. Charakteryzuje go dodatek topnika. W tym przypadku do piasku kwarcowego dodano węglan sodu, co stanowi o jego miękkości i podatności na długie formowanie. Ten gatunek szkła ma skłonność do mętnienia, co odzwierciedla opisywany obiekt. Natomiast korek to materiał organiczny, wykonany z kory dębu korkowego.
Kałamarz to naczynie na atrament. W tradycji żydowskiej tylko czarny jest dopuszczalny. Tusz każdego innego koloru jest niekoszerny dla zwoju Tory. Musi być również permanentny – niezmazywany. W starożytnych czasach, tusz używany do pisania Tory pozyskiwany był z gotujących się olejów, smoły, wosku i zebranej pary. Później tę miksturę łączono z drzewnymi sokami i miodem, a potem suszono i odpowiednio przechowywano. Przed użyciem mieszano to z sokiem z galasówki dębianki. Współcześnie, skrybowie przygotowują atrament wykorzystując wspomniany już sok z galasówki dębianki i gumy arabskiej. Czarny kolor uzyskuje się dzięki dodaniu różnych barwników. Natomiast sofer to po prostu skryba, pisarz, uczony w Piśmie. Sofer musiał zostać starannie przeszkolony w zakresie przygotowania pergaminu oraz posługiwania się specjalnym atramentem i gęsim piórem. Mógł nim być tylko dorosły Żyd. Niektórzy z nich osiągali w swym rzemiośle mistrzostwo, a piękne i przejrzyste pismo cieszyło się wielkim wzięciem. Alfabet hebrajski nadal kryje w sobie moc twórczą, jeśli ktoś wie, jak ją wyzwolić poprzez odpowiednie kombinacje liter. Nie można bowiem kwestionować oryginalności obecnego kształtu liter, skoro uznaje się je za święte. W literach dostrzega się przesłanie odczytywane z aliteracji ich nazw. Każda litera hebrajska posiada także wartość liczbową, a słowa – wartość stanowiącą sumę wartości ich liter. Stąd słowa, zwroty lub zdania o tej samej wartości można kojarzyć pojęciowo. Tradycje mistyczne i kabała traktowały litery jako nośniki mocy twórczej, ponieważ Bóg stworzył świat za pomocą słów. Każda najmniejsza zmiana w modlitwie narusza zatem równowagę sił, podobnie jak błędy popełnione przy przepisywaniu zwoju Tory, tefilin czy mezuzy. W zamierzchłych czasach skrybowie liczyli wszystkie litery w Biblii. Sefer Tora musi być ręcznie przepisana przez sofera na pergaminie ze skóry zwierzęcia koszernego, specjalnym atramentem przy użyciu gęsiego pióra zgodnie z ortograficznymi regułami. Oprócz Tory, sofer przepisuje ręcznie także ketuba, czyli dokument, który pan młody wręcza oblubienicy podczas wesela. Nie można również pominąć mezuzy (mezuza) – zwitek pergaminu zawierający przepisane ręcznie przez sofera dwa pierwsze akapity Szma (pierwsze słowa jednej z najważniejszych modlitw żydowskich), umieszczony w pudełeczku i umocowany z prawej strony drzwi domu. Warto nadmienić, że gdy Mojżesz schodził ze szczytu góry Synaj, twarz opromieniał mu blask, ponieważ Akiwa (mędrzec Miszny) dotknął jego głowy gęsim piórem umoczonym w cudownym atramencie. Na uwagę zasługują też rękopisy iluminowane, które były w powszechnym użyciu, pomimo opozycji zwalczającej ilustracje jako rozpraszające nabożne skupienie.
Zainteresowanych odsyłam do obejrzenia dwóch krótkich filmów przedstawiających sztukę pisania atramentem. Tą wyjątkową umiejętność przedstawił sofer, wspomniany parokrotnie w powyższym tekście. Filmy: „Writing Sefer Torah Ashkenzai”, „Rabino Yehuda Peretz – escribano judio sofer stam”.
Oprac. mgr Renata Urban
Bibliografia:
A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 1994.